ผญาคำสอน

ผญาที่เป็นคำสอนของผู้ใหญ่ให้ลูกหลานได้คิด นำไปปฏิบัติเพื่อให้เกิดมงคลแก่ชีวิต เป็นผญาที่กล่าวเปรียบเทียบในแง่ต่างๆ เช่น

• คันได้กินลาบซิ้นอย่าลืมแจ่วแพวผัก ได้กินพาเงินพาคำอย่าลืมกระเบียนฮ้าง
• คันเจ้าได้อยู่ยอดฟ้าผาสาทประดับมุข อย่าได้ลืมเฮียมทุกข์ผู้ขี่ควายคอนกล้า
• คันเจ้าได้ขี่ซ้างกั้งฮ่มเป็นพระยา อย่าได้ลืมคนทุกข์ผู้ขี่ควายคอนกล้า
• คันเจ้าได้ขี่ซ้างกั้งฮ่มสัปทน อย่าได้ลืมคนจนผู้แห่นำตีนซ้าง
  ถ้าได้ดิบได้ดีหรือได้เป็นใหญ่แล้วก็อย่าได้ลืมผู้คนรอบข้าง
  ลาบซิ้น = ลาบเนื้อ,   แจ่ว = น้ำพริกปลาร้า,   แพวผัก = ผักข้างรั้ว,   พาเงินพาคำ = ภาชนะเงิน,ทองคำ
  กระเบียนฮ้าง = กระด้งผุๆ,   กั้งฮ่ม = กางร่ม,   สัปทน = ร่มผ้าสีแดง เป็นเครื่องยศของขุนนาง
  ในความหมายนี้คือ เมื่อได้ดิบได้ดีแล้วอย่าลืมตน ลืมพวกพ้อง ลืมผู้อุปถัมภ์ค้ำจุน

• เกลี้ยงแต่นอกทางในเป็นหมากเดื่อ หวานนอกเนื้อในส้มดั่งหมากนาว
• เกลี้ยงปากทางไหทางในเป็นปลาแดก เกลี้ยงปากบั้งขังข้อปากกะทอ
• เกลี้ยงฮอดใบ ใสฮอดลูก เกลี้ยงฮอดเข้าปลูก เกลี้ยงฮอดเข้าปัดลาน
  คำสอนนี้เทียบภาษากลางก็เหมือนกับ สวยแต่รูป จูบไม่หอม นั่นเอง
   
• กาบ่มักท่าน้ำสมุทรหลวงกะบ่ว่า กาบ่มักท่าน้ำกะตามถ้อนช่างกา
• กินแกงแข้คางกะแจปากบ่ลั่น กินกะท้างคางกระด้างปากบ่เป็นชั้นบ้อ
   
• เก้าสิฆ่าสิบสิฆ่าให้เอาแก่นคะยูงตี อย่าได้เอาบาลีต่อยตีตางฆ้อน
  จะฆ่าให้ตายก็ฟาดด้วยไม้เนื้อแข็ง อย่าตีด้วยความรู้เลย
   
• เก้าสิฆ่าสิบสิฆ่าให้เอาแก่นคะยูงตี มาซ่างเอาหัวใจตีเน่านูมในเนื้อ
  ตายกะบ่ตายแท้พอทรงวิบาก อยากกะกินบ่ได้คาแค้นคั่งทวง
  ขอให้หาหมอส้องทำขวัญให้แน่ จั่งสิหายพยาธิฮ้ายคายส้องบ่ให้เสีย
  จะฆ่าให้ตายก็ฟาดด้วยไม้เนื้อแข็ง อย่าตีด้วยความรักความสงสารเลย
   
• ใจประสงค์สร้าง กลางดงกะว่าท่ง ใจขี้คร้าน กลางบ้านกะว่าดง
  ถ้าใจสู้ (ขยัน) อยู่กลางป่าดงก็เหมือนกลางทุ่ง ถ้าเกียจคร้านแม้อยู่กลางหมู่บ้านก็เหมือนในกลางป่า
  ท่ง = ทุ่ง, ทุ่งนา
   
• ใจบ่โสดาด้วยเว้าแม่นกะเป็นผิด ใจบ่โสดาดอมเว้าดีกะเป็นฮ้าย
  แม้นไม่สบอารมณแล้วจะพูดอย่างไรก็ไม่มีทางถูกใจได้
  โสดา = ยินดี, พอใจ,   เว้าแม่น = พูดถูกต้อง (ด้วยเหตุและผล),  เว้าดี = พูดด้วยดีๆ,   ฮ้าย = ร้าย
   
• ตีเจ็บแล้วแสนสิออยกะปานด่า แม่นว่าเว้าจ้อยจ้อยกะปานไม้แดกตา
  เมื่อถูกตีเจ็บแล้วจะปลอบประโลมปานใดก็ไม่หายเจ็บ
  ออย = ปลอบ,   เว้าจ้อยจ้อย = พูดฉอเลาะด้วยคำหวาน,   แดกตา = ทิ่มตา
   
• อย่าสุไลเสียถิ้ม พงษ์พันธุ์พี่น้องเก่า อย่าสุละเผ่าเซื้อ ไปย่องผู้อื่นดี
  อย่าได้ลืมญาติพี่น้องของตัวเอง ไปยกย่องว่าผู้อื่นดีกว่า
  สุไลเลียถิ้ม = ลืมเลือนไม่นึกถึง,   สุละ = ทอดทิ้ง,   ย่อง = ยกย่อง
   
• เชื้อชาติแฮ้ง เหม็นสาบกันเอง ปูสอนปูให้ย่างตรง ห่อนฤสิทำได้
  ตัวอย่างที่เลวหรือจะทำให้ผู้อื่นทำดีได้
  แฮ้ง = แร้ง,   ย่าง = เดิน
   
• หญิงฮูปฮ้าย ครองวัตรพางาม ชายฮูบทราม วิชาพาฮุ่ง
  หญิงแม้รูปชั่ว แต่จริยาวัตรทำให้งดงามได้ ชายแม้รูปทราม วิชาติดตัวก็ส่งให้เจริญรุ่งเรืองได้
  ฮูปฮ้าย = รูปไม่งาม,   ครองวัตร = จริยาวัตร, การกระทำ,   ฮูปทราม = รูปชั่วตัวดำ,   ฮุ่ง = เจริญรุ่งเรือง
   
• ความตายนี้แขวนคอทุกบาดย่าง ไผก็แขวนอ้อนต้อน เสมอด้ามดังเดียว
  ความตาย ติดตามเหมือนเงาตามตัว ไม่มีผู้ใดหลุดพ้น
  บาดย่าง = ทุกย่างก้าว,   ไผ = ใคร,   อ้อนต้อน = คอน, แขวน (สิ่งของขนาดเล็ก)
   
• ไปหาพระให้เอาของไปถวาย ไปหานายให้เอาของไปต้อน
  ต้อน = ต้อนรับ
   
• เดินทางบ่อสุดเส้น อย่าถอยหลังให้เขาเหยียบ ตายขอให้ตายหน้าพุ้นเขาสิเอิ้นว่าหาญ
  นักสู้ต้องสู้ไม่ถอยให้ตายอย่างวีรบุรุษ
  บ่อสุดเส้น = ไม่ถึงที่หมายปลายทาง,   สิเอิ้น = เรียก,   หาญ = กล้าหาญ
   
• คนผู้มีความฮู้ ซูซีเฮ็ดบ่แหม่น ความฮู้มีท่อแผ่นฟ้า เป็นบ้าท่อแผ่นดิน
  มีความรู้ท่วมหัวแต่เอาตัวไม่รอด
  ความฮู้ = ความรู้,   ซูซีเฮ็ดบ่แหม่น = ทำไม่ถูกต้อง,   ท่อ = เท่า
   
• ให้เจ้าคอยเพียรสร้าง เสมอแตนแปงซ่อ ให้สร้างก่อสืบไว้ เสมอเผิ้งสืบฮัง
  ให้ขยันสร้างตัวเหมือนผึ้งสร้างรัง
  แตน = แมลงคล้ายผึ้ง,   แปงซ่อ = สร้างรัง (ช่อ),   เผิ้ง = ผึ้ง,   สืบฮัง = สร้างรัง
   
• การงานนี้ อุปสรรคแสนหมู่ เกิดเป็นคนต้องสู้ อย่าถอยร่นหลีกหนี
  เกิดเป็นคนต้องหนักเอาเบาสู้
   
• บุญ บุญนี้บ่แหม่นของแบ่งได้ ปันแจกกันแหล่ว บ่อห่อนแยกออกได้ คือไม้ผ่ากลาง
  คือจั่งเฮากินข้าว เฮากินเฮาอิ่ม บ่แหม่นไปอิ่มท้อง เขาพุ้นผู้บ่กิน
  บุญ ผู้ใดสร้างผู้นั้นได้รับ ไม่สามารถแบ่งปันได้เหมือนสิ่งของ เหมือนข้าวผู้ใดกินผู้นันอิ่ม
  บ่แหม่น = ไม่ใช่,   บ่ห่อน = ไม่สามารถ,   พุ้น = โน้น
   
• ไผผู้เฮียนฮ่ำฮู้ วิชาปราชญ์ทางใด ก็ให้มีใจจด เผิ่งวิชาที่ตนฮู้
  เรียนรู้ให้เชี่ยวชาญเป็นวิชาเลี้ยงตัว
  ไผ = ผู้ใด,   เฮียนฮ่ำฮู้ = เรียนรู้,   เผิ่ง = พึ่ง,   ฮู้ = รู้
   
• ขอให้อดสาสู้ เพียรไปให้ถืกป่อง คุณอาจารย์ยกใส่เกล้า คนิงไว้อย่าสิลืม
  อดทนสู้ในสิ่งที่ถูกต้อง ยกย่องคุณอาจารย์
  อดสาสู้ = อดทนสู้,   ถืกป่อง = ถูกทาง,   คนิง = คนึง
   
• ให้เจ้าเอาความฮู้ หากินในทางชอบ ความฮู้มีอยู่แล้ว กินได้ชั่วชีวัง
  มีความรู้อยู่กับตัวหากินอย่างสุจริตได้ชั่วชีวิต
  ความฮู้ = ความรู้,  ชั่วชีวัง = ชั่วชีวิต
   
• คันว่าได้ดีแล้ว อย่าลืมคุณพ่อแม่ เผิ่นหากเลี้ยงแต่น้อย ถนอมให้ใหญ่สูง
  ได้ดีแล้วอย่าลืมบุพการี
  คันว่า = ถ้า,   เผิ่น = ท่าน
   
• ตกกะเทินว่าได้เฮียนแล้ว สิเฮียนเหมิดสู่ซ่อง เฮียนให้เผิ่นได้ย่อง เหมิดถ้วนคู่สู่แนว
  มีโอกาสได้เรียนแล้วต้องเรียนให้รู้จริงทุกอย่าง
  ตกกะเทิน = ถลำตัว,   เฮียน = เรียน,   เหมิดสู่ซ่อง = หมดทุกด้าน,   ย่อง = ยกย่อง,   เหมิดถ้วนคู่สู่แนว = หมดทุกด้าน
   
• ตกกะเทินว่าได้สู้ บ่ถอยหลังให้เขาว่า นับแต่มื้อสิก้าวไปหน้า บ่ถอย
  เมื่อได้สู้แล้วไม่มีถอยให้ใครดูถูกได้
   
• ฝนตกยังฮู้เอื้อน นอนกลางคืนยังฮู้ตื่น ความทุกข์ยังฮู้เตื้อง มีขึ้นเมื่อลุน
  ฝนตกยังซาได้ นอนหลับยังรู้ตื่น ความทุกข์ก็มีโอกาสกลายเป็นสุขในวันข้างหน้า (ถ้าพยายาม)
  เอื้อน = หยุด (ฝนซา),   เตื้อง = กระเตื้อง,   ลุน = วันข้างหน้า
   
• คำสอนพ่อแม่นี้หนักเกิ่งธรณี ผู้ใดยำเยงนบหากสิดีเมือหน้า
  ผู้ใดเคารพคำสั่งสอนพ่อแม่จะเจริญก้าวหน้า
  เกิ่ง = ก้ำกึ่ง,   ยำเยง = ยำเกรง,   สิดี = เจริญ,   เมือหน้า = ภายหน้า
   
• ยามยังน้อยให้หมั่นฮู้เฮียนคุณ บุญเฮามีสิยศสูงเพียงฟ้า
   
• ได้ขึ้นเฮือแล้ว อย่าลืมแพป้องไม้ไผ่ ได้เป็นใหญ่แล้ว อย่าลืมข้าผู้พลอย
   
• ชาติที่เงินคำแก้ว มันบ่แหม่นของไผ ผู้ใดมีใจเพียร หากสิหลงหลอนพ้อ

• ไผผู้มัวเมาคร้าน การงานตั้งต่อ บ่มีวันสิพบพ้อ เงินล้านค่าแพง
   
• ชื่อว่าโลกีย์กว้างเมืองคนมันบ่เที่ยง มันหากเงี่ยงซ่อยง่อยคือค่อยตลิ่งของ
  ลางเทื่อแนวเด็กน้อยสอนคนหัวด่อน ลางเทื่อลุกไพร่บ้านสอนท้าวพ่อพญา ก็มี
  โลกนี้ไม่เที่ยงหนอ วันนี้ลูกหลานอาจสอนพ่อแม่ พ่อเมืองยังต้องเชื่อชาวบ้าน
   
• ชื่อว่าแนวเด็กน้อย ตากอความคึดหม่อ ได้กอขอข้อหล่อ ความเว้าผัดอยู่ดาว
• เด็กน้อยมีความฮู้สองสามความมันก็อ่ง ผู้ใหญ่ฮู้ตั้งล้านก็อำไว้บ่ค่อยไข
  ความรู้มีเพียงน้อยนิด อย่าหยิ่งผยองอวดรู้
   
• ชื่อว่าแนวความเว้าของคนมันเกินง่าย   ได้เทิงหงายและคว่ำความเว้าบ่อยู่ความ
  เขาฮักเขาก็ย่อง เขาซังเขาก็ว่า   คือดั่งบักเค้าเม้า หมาเฒ่าเห่าแต่เขา
  คันเฮาทำดีแล้ว เขาซังก็ตามซ่าง   คันเฮาเฮ็ดแม่นแล้ว หยันหย่อก็ซ่างเขา
  เขาสิพากันท้วง ทั้งเมืองก็บ่เงี่ยง   เขาสิติทั้งค่าย ขายหน้าก็บ่อาย
   
• ขุดดินดั้นประสงค์หาแต่บ่อนกิ่ว แนวสิ่วไม้ประสงค์ไง้แต่บ่อนบาง

อ่านต่อ ผญาปริศนา