ผญาอีสานเกี่ยวกับ “ฮีตสิบสอง”

ชุมพล แนวจำปา คัดมา/แก้ไข/ดัดแปลง จาก เว็บไซต์นี้

1. ฮีตในเดือนอ้าย

ตกฤดูเดือนอ้าย สายลมมาหนาวหน่วง เดือนนี้ตกหว่างช่วง สังโฆเจ้าเพิ่นเข้ากรรม
เฮามาพากันค้ำ ทำบุญตักบาตร ปริวาสซ่อยยู้ ซูค้ำศาสนา "

2. ฮีตในเดือนยี่

ฮอดเดือนสองอย่าซ้า ข้าวใหม่ปลามัน ให้เฮามาโฮมกัน แต่งบุญประทายข้าว
เชิญเจ้ามาโฮมเต้า อย่าพากันขี้ถี่ บุญคุณลานตั้งแต่กี้ พากันให้ฮักษา "

3. ฮีตในเดือนสาม

ฮอดเดือนสามท้องฟ้า ปลอดโปร่งสดใส ไปทางใด๋เห็นแต่คนใจบุญ ซะแซวเป็นคุ้ม
เหลียวเห็นซุมสาวน้อย พากันปั้นข้าวกี่ เฮือนละสี่ห้าปั้น พอได้เข้าใส่บุญ
พ่องกะบีบข้าวปุ้น ตกแต่งอาหาร มีเทิงหวานและคาว หนุ่มสาวมาโฮมต้อม "

4. ฮีตในเดือนสี่

ให้คอยซอมไปทางหน้า เดือนสิมาเป็นเดือนสี่ หลังจากบุญข้าวกี่สิมีบุญพระเวสเจ้า เฮาสิได้แต่งทาน
โขงเขตบ้านย่านถิ่นดินอีสาน สุขสำราญเหลือหลาย ม่วนยินกะเลยต้อน
ตกหว่างตอนคนตั้ง ใจฟังวอนวี่ ตอนกัณหาชาลี สิพรากพ่อแม่แก้วคนสิไห้นั่งฟัง
มีเพียงปีละครั้ง ให้เฮาซ่อยกันสาน จัดเป็นงานประเพณี ให้คนฮุ่นหลังฮู้ "

5. ฮีตในเดือนห้า

ตกฤดูเดือนห้า สายลมบ่มาผ่าน เห็นแต่ดอกจานบานแย้ม เต็มทั่วท่งนา
เดือนนี้บ่ได้ช้า ปีใหม่มาเถิง ให้พากันทำบุญ ปล่อยปลาลงน้ำ
เต่าสิถามหาบุ้น คนบุญสิมาปล่อย นกสิงอยง่าไม้ คอยถ้าตั้งแต่ฝน
เดือนนี้ม่วนจ้นๆ คนกะหลั่งมาหลาย เอาพระทรายมากอง ก่อเป็นเจดีย์ไว้ "

6. ฮีตในเดือนหก

ฮอดเดือนหกเสียงฟ้า ไขบอกข่าวทางคน มีแต่ฝนกับลมส่งเสียงกึกก้อง
สายตามองเห็นแล้ว ในใจกะให้ม่วน ส่วนว่าเขียดอีโม้ ลำเกี้ยวใส่ผู้สาว
เห็นปลาขาวปลาซิว ปลานิลปลากะเดิด แล่นหยอกล้อ กันเล่นเหลือหลาย
เดือนนี้เหมิดโทษฮ้ายบ่มีเรื่องเลิงหลง อัศดงดวงอาทิตย์ค่ำลงปลายไม้
เห็นแต่สีใสเน้น วันเพ็ญสิบห้าค่ำ วิสาขะเลิศล้ำ ชาวบ้านบ่อยู่เสย
ไผกะยิ้มเป้ยๆ ลงวัดเวียนเทียน ได้เวียนมาเถิง นพคุณคลองเค้า "

7. ฮีตในเดือนเจ็ด

เดือนเจ็ดเผาความฮ้าย อันตรายบ่มาผ่าน นิมนต์พระขึ้นบ้านเล็งเป้าเข้าสู่ธรรม
บุญสิมาซ่อยค้ำ ซูส่งราศรี บารมีผลทาน สิไล่มารเลยพ้น
ตั้งแต่คนเฮาได้ เคยได้ยินแต่ปางก่อน บุญซำฮะสละความเดือดฮ้อน เมืองบ้านสิซุ่มเย็น "

8. ฮีตในเดือนแปด

จันทร์เพ็ญแจ้ง ทอแสงใสสง่า เดือนแปดมาฮอดแล้ว สิแววขึ้นลึ่นหลัง
เดือนนี้สงฆ์เพิ่นยั้ง เข้าอยู่จำพรรษา ภาวนาอบรม ข่มใจสู่แลงเช้า
เฮามาพากันเข้า ทำบุญพร้อมพร่ำ ถวายผ้าอาบน้ำ ให้ญาท่านเพิ่นใช้สอย
เดือนแปดคล้อย เห็นลมทั่งใบเสียว เหลียวเห็นฝูงปลาขาว แล่นมาโฮมต้อน
กบเพิ่นนอนคอยถ้า ฝนลงมาสิได้ม่วน ลงเล่นน้ำ ส่งเสียงฮ้องซ่วนแซว "

9. ฮีตในเดือนเก้า

เดือนเก้ามาฮอดแล้ว บ้านป่าขาดอน เห็นนกเขางอยคอน ส่งเสียงหาซู้
เถิงฤดูเดือนเก้า อีสานเฮาท้องถิ่น เคยได้ยินประดับดิน ทานฮอดทอดถวาย
พ้นจากมารหยาบฮ้าย พากันอยู่เป็นสุข โพยภัยทุกข์อย่าผ่านผายมาใกล้
มีแต่สดใสจ้น คนจนแสนม่วน ต่างกะชวนพี่น้อง ลงโต้งแต่งทาน "

10. ฮีตในเดือนสิบ

โขงเขตบ้าน ย่านป่านาหวาย เถิงเดือนสิบ สิก่นมันมาต้ม
พ่องกะงมกอข้าว หาเทากำลังอ่อน พ่องกะคอนต่าน้อย ลงห้วยฮ่องนา
เดือนนี้บ่ได้ช้า พากันแต่งทานถง ข้าวสากลงไปวัด ให้หมู่สังโฆเจ้า
มีลาบเทาพร้อมหมกดักแด้ ของดีคั่วกุดกี่ ซุบบักมี้ กะมาพร้อมพร่ำกัน "

11. ฮีตในเดือนสิบเอ็ด

เดือนสิบเอ็ดว่านั้น หัวลมอ่วยโซยหนาว-สาแล้ว ส่วนผู้สาวสิขาลาย ส่วนผู้ชายสิขาเกลี้ยง
ได้ยินเสียงลมต้อง ปลายสำสาอยู่เวิ่นๆ หมาจอกเอิ้นสั่งซู้ กะปูหม่นเข้าฝั่งหนอง
นกแจนแวนออกฮ้อง หาคู่ผสมพันธุ์ ควายบักเทิกตกมัน ไล่ตำแต่ตอพร้าว
ฝูงปลาขาวลงโฮมต้อน ผู้สาวนอนขึ้ค้านตื่น ปลาดุกบืนค่อนสิแจ้ง หันหน้าเข้าใส่หลุม
ฟังเสียงฟ้าฮ้องตุ้ม เอิ้นสั่งฤดูฝน ฝูงหมู่คนลงเลาะ ไฮ่นาปลาข่อน
เดิกออนซอนจันทร์ใสแจ้ง ทอแสงใสสง่า ออกพรรษาห่อข้าวต้ม ลมล่อแต่หมู่ปลา
บัดนี้แล้ววัดสิเป็นกำพร้า บ่มีพระสิมานอน มาออนซอนแต่ทายก ไล่แต่งัวเข้ามาเลี้ยง
ได้ยินเสียงกลองโย่น วันเพ็ญสิบห้าค่ำ พระสิลาแม่ออกค้ำ ไตรมาสสิสั่งลา "

12. ฮีตในเดือนสิบสอง

เหลียวขึ้นเบิ่งท้องฟ้า เห็นแต่ว่าวเดือนสิบสอง ลมคะนองโชยพัด ง่ายมกะเลยมั่น
พอสมควรหาผ้า กฐินทานมาทอด ตลอดเดือนหนึ่งพุ้น หาได้ดั่งประสงค์
หลวงปู่คงไปหาผ้า หลวงตาดีหาน้ำคั่ง หลวงปู่สอนนั่งฝั่นด้าย หัวซ้ายเข้าใส่กัน
พอแต่ว่าง โลกมันเปลี่ยนเวียนวัน ปัจจุบันโยมเลยเฮ็ด แห่แหนเวียนตั้ง
ต่างกะหวังเต็มที่ เอาความดีบ่ดูหมิ่น บุญกฐินซ่อยค้ำ ทานทอดให้หมู่สงฆ์
ท่วมหรือแล้ง ขาดแหว่งบ่สมบูรณ์ ประเพณีทำบุญ พ่อแม่เฮาบ่เคยถิ่ม
เอาความดีเป็นลิ่ม สลักใจไว้คงถี่ สามัคคียึดไว้ อย่าไลถิ่มฮีตคอง….."

หมายเหตุ ผญาบทนี้ ชุมพล แนวจำปา นำมาเปลี่ยนแปลงบางอย่างคือ

1. แก้ไขบางคำที่คิดว่าผิดไปจากภาษาลาว (อีสาน) แน่ๆ
2. แบ่งวรรคตอนใหม่ เพื่อให้การอ่านออกเสียงเป็นธรรมชาติของผญา
3. ใส่หัวข้อกำกับไว้ด้านหน้า เพื่อแบ่งเป็น 12 เดือน ให้เห็นชัดเจน
4. ต้นฉบับก่อนผมจะแก้ไขคือ https://sites.google.com/site/kruarmmy/phya-xisan-keiyw-kab-hit-sib-sxng-khlxng-sib-si

หมายเหตุน้อย : จากอาวทิดหมู คำอีสานดั้งเดิมที่หนุ่มสาวรุ่นใหม่อาจไม่เข้าใจ (สงสัยอยากทราบเพิ่มเติมถามได้ ที่นี่)

ขี่ถี่ = ขี้เหนียว, ตระหนี่   ข้าวกี่ = ข้าวจี่    ข้าวปุ้น = ขนมจีน   ซอม = สังเกต, มองไปข้างหน้า  
ฮุ่น = รุ่น (คนอีสานจะออกเสียง ร เป็น ฮ เช่น รัก เป็น ฮัก, เรือน เป็น เฮือน เรียน เป็น เฮียน, รู้ เป็น ฮู้)  
ยิ้มเป้ยๆ = ยิ้มอย่างมีความสุข   ญาท่าน = พระครู, หลวงพ่อ  กุดคี่ = แมงกุดจี่  
ควายบักเทิก = ควายตัวผู้ (ที่ตัวใหญ่ กำยำ) 

ลำภูไท ฮีต ๑๒ โดย ต้นหญ้า ฟ้าอุดร (นุชญาอุดร )

[ เรื่องที่เกี่ยวข้อง : ฮีต ๑๒ คอง ๑๔ ]