ภาษาอีสานวันละคำ (ที่น่ารู้) - IsanGate : ประตูสู่อีสานบ้านเฮา

ภาษาอีสานวันละคำ

Last Updated: Saturday, 09 November 2024 19:40 | Written by ครูมนตรี โคตรคันทา | Print | Email | Hits: 27922

"ภาษาพูด" หรือ "ความเว้า ความจา" ของคนอีสานในแต่ละท้องถิ่นจะมีสำเนียงที่แตกต่างกัน จริงๆ คำว่า "ภาษาอีสาน" นั้นไม่มีอยู่จริง มีแต่ "ภาษาพูดของคนในท้องถิ่นภาคตะวันออกเฉียงเหนือ (อีสาน)" ซึ่งมีทั้ง 'ภาษาลาว' (คล้ายคลึงกับภาษาของผู้คนที่ใช้สื่อสารกันใน ประเทศ สปป.ลาว แต่ไม่เหมือนกันทั้งหมด เพราะคนลาวเองก็มีสำเนียงที่แตกต่างกันทั้งทางลาวภาคเหนือ กลาง ใต้ หลายสำเนียง และชนเผ่าต่างๆ แต่ก็สื่อสารกันได้) ภาษาเขมร ส่วย เยอ และภาษาของชนเผ่าต่างๆ ในพื้นที่ [ อ่านเพิ่มเติม : ชาติพันธุ์ชนเผ่าไทยในอีสาน ]

ทั้งนี้ตามสภาพทางภูมิศาสตร์ ถิ่นที่อยู่ที่มีอาณาเขตติดต่อกับถิ่นใด เช่น แถบจังหวัดศรีสะเกษ สุรินทร์ บุรีรัมย์ มีชายแดนติดกับเขมร สำเนียงและรากเหง้าของภาษาก็จะมีคำของภาษาเขมรปะปนอยู่ด้วย ทางด้านจังหวัดสกลนคร นครพนม หนองคาย เลย ก็จะมีอีกสำเนียงหนึ่ง อุบลราชธานี ยโสธร ร้อยเอ็ด ก็อีกสำเนียงหนึ่ง ขึ้นอยู่กับชนเผ่าดั้งเดิมที่อาศัยอยู่ในบริเวณนั้น แต่มีสิ่งหนึ่งที่ยังคงมีความคล้ายกันก็คือ ลักษณะของคำและความหมายต่างๆ ที่ยังคงสื่อความถึงกันได้ทั่วทั้งภาค

หลังจากได้นำเสนอ "คำและความหมาย" ในคำพูด การสื่อสารของคนในภาคอีสานกันมาเป็นเวลานานพอสมควร ก็มีแฟนๆ ส่วนหนึ่งสนใจอยากจะเรียนรู้มากยิ่งขึ้น เพราะในปัจจุบันนี้ 'คนอีสาน' ได้กระจัดกระจายไปอยู่ในทุกภูมิภาคของประเทศ ตลอดทั้งความเจริญอย่างรวดเร็วของการติดต่อสื่อสาร โดยเฉพาะสื่อจากวิทยุ-โทรทัศน์ อินเทอร์เน็ตในปัจจุบัน มีการนำเสนอละครที่สะท้อนชีวิตคนอีสานอย่างเรื่อง "นายฮ้อยทมิฬ" ของลุงคำพูน บุญทวี การที่ศิลปินชาวอีสานนำเสนอบทเพลงอีสานโด่งดังไปทั่วประเทศ โดยเฉพาะ "เพลงลูกทุ่งอีสานอินดี้" ทำให้มีหลายๆ ท่านอยากจะรู้ว่า คำที่ปรากฏในเนื้อเพลงเหล่านั้นมีความหมายอย่างไร วันนี้ก็เลยขอนำเสนอบทเรียน "ภาษาอีสานจากเพลง" ขึ้นอีกส่วนหนึ่ง

เพื่อให้เป็นฐานข้อมูลความรู้ไว้อ้างอิงทางวิชาการ สำหรับการสืบค้นหาคำ และความหมายของภาษาอีสานเป็น ภาษาไทยกลาง และภาษาอังกฤษ จึงได้จัดทำระบบสืบค้นออนไลน์ "สารานุกรมภาษาอีสาน-ไทย-อังกฤษ" ขึ้น ขณะนี้ได้จัดทำให้บริการครบถ้วนแล้วทุกหมวดอักษร

ตอนจัดทำถึงหมวดอักษร 'ด. เด็ก' นี่แหละที่ทำให้ผมรู้ว่า ตัวเองยังไม่รู้จักความหมายของคำที่พูดในภาคอีสานอยู่เป็นจำนวนมาก เพราะคำบางคำมีความหมายต่างกันมากกว่า 20 ความหมาย ใช้เวลาการดำเนินการจัดทำฐานข้อมูลอยู่หลายปี เนื่องจากมีคำเป็นจำนวนมาก เลยต้องใช้เวลาเพราะให้คนอื่นช่วยทำแล้วยิ่งยุ่งกว่าเดิมคือ จากความไม่เข้าใจในภาษาอีสาน (ของผู้มาช่วยป้อนข้อมูล) คิดว่าในหนังสือพิมพ์ตก พิมพ์หล่น ก็เลยจัดการแก้ไขให้เสียเลย ทำให้เสียเวลาในการตรวจสอบความถูกต้อง มากกว่าป้อนคำเองเสียอีก จึงได้ปรับเปลี่ยนวิธีการใหม่ ด้วยการเลือกคำศัพท์ที่เป็นภาษาอีสานแท้ๆ มานำเสนอก่อน ที่เหลือค่อยเพิ่มเติมให้ครบถ้วนจนสำเร็จเรียบร้อยแล้ว (แต่ก็อาจจะยังมีหลงเหลือคำผิดอยู่บ้าง ถ้าหากท่านพบเห็น สงสัย ก็กรุณาช่วยแจ้งกันเข้ามาได้นะครับ จะได้ปรับปรุงให้ถูกต้องต่อไป)

word new

ภาษาไทย (กลาง) ในภาษาอีสาน เนื่องจากการขยายตัวของการคมนาคม เศรษฐกิจ การศึกษาจากกรุงเทพฯ สู่หัวเมืองอีสาน ทำให้เกิดการหยิบยืมคำมาใช้ผสมปนเปกันไป บางคำในอีสานเป็นชื่อสามัญออกเสียงสำเนียงกันปรกติทั่วไป แต่คนทางภาคกลาง หรือภูมิภาคอื่นๆ อาจจะเข้าใจว่าเป็นคำหยาบโลน หรือบางคำนั้นในภาษาอีสานอาจจะมีความหมายได้กว้างไกลกว่า เช่น "เปิด" ในภาษากลางคือ เผยออก แย้มออก ตรงข้ามกับ "ปิด" แต่ในภาษาอีสานนั้นยังมีความหมายไปถึง เบื่อหน่าย เปิดหน่าย ได้อีก
เรื่องเสียวสวาทหรืออีโรติกในวัฒนธรรมอีสาน ชื่อ-ที่มาของคำในภาษาอีสาน ความหมายที่ต้องทำความเข้าใจให้ดี ก่อนจะออกความเห็นในแง่ลบ
เสี่ยว หมายถึง สหาย, มิตร, เพื่อน, เกลอ (friend, buddy, comrade.) คนที่มีรูปร่างหรือ นิสัยใจคอเหมือนกัน หรือเกิดไล่เลี่ยกัน พ่อแม่ผูกให้เป็นมิตรกัน เรียกว่า "ผูกเสี่ยว" ซึ่งเขาทั้งสองจะผูกสมัครรักใคร่ คอยช่วยเหลือเกื้อกูลจนวันตาย หรือจะเรียกว่า "เป็นเพื่อนตาย" ก็ยังได้

"ประเพณีผูกเสี่ยว" เป็นงานที่จัดขึ้นอย่างยิ่งใหญ่ทุกปีที่จังหวัดขอนแก่นนะครับ
คำว่า "บักเสี่ยว" ที่คนในภาคอื่นนำมาใช้เรียกคนอีสานอย่างดูแคลนจึงไม่ถูกต้อง เพราะ คำว่า "บัก" เป็นคำนำหน้านาม "นาย" ที่ใช้เรียกชื่อชายที่มีอายุเสมอกัน หรือต่ำกว่ากันว่า บักสี บักสา บักมี บักมา (นายสี, นายสา, นายมี, นายมา) ถือเป็นคำพูดพื้นๆ ไม่หยาบคายแต่อย่างใด คำว่า "บักสี่ยว" จึงหมายถึงการเรียกว่า ไอ้เพื่อนเกลอ ก็เท่านั้นเอง
"บักหำ" คำภาษาอีสานของผู้ใหญ่เรียกผู้น้อย อย่างเอ็นดู [ อ่านรายละเอียดเพิ่มเติมแบบเจาะลึก ได้ที่นี่เลย "บักหำ" ]
ไท มีความหมายเป็น 2 นัย คือ
1. ไท อย่างแรก แปลว่า "ชาว" หรือ "ผู้ที่อยู่" คนในถิ่นที่เอ่ยนามหลังคำว่าไท เช่น ไทอุบลฯ ก็หมายถึง ชาวอุบลฯ ไทบ้าน หมายถึง ชาวบ้าน ไทบ้านได๋ หมายถึง คนบ้านไหน ไทแขก หมายถึง ผู้ที่มาเยือน ซึ่งมักจะไม่ใช่ญาติพี่น้อง และมักจะเป็นบุคคลที่มาจากต่างถิ่น ไม่ได้หมายถึงคนที่เป็นลูกครึ่งไทยผสมอินเดีย หรืออาหรับแต่อย่างใด
2. ไท อย่างที่สอง หมายถึง ชนชาติไท เป็นชนชาติหนึ่งที่อาศัยอยู่ในคาบสมุทรอินโดจีน จีนตอนใต้ ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของพม่า (รัฐฉาน) รัฐอัสสัมทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือของอินเดีย (ไทอาหม) เอกลักษณ์ของชนเผ่านี้คือ ผู้หญิงตั้งแต่วัยเริ่มเข้าเรียนจะนุ่งผ้าซิ่นแบบป้าย ผ้าซิ่นนี้จะเอาผ้าเป็นผืนมาเพลาะให้เป็นถุงที่ไม่มีก้นถุงก่อน แล้วจึงนุ่งป้ายทบไปเหน็บที่เอวข้างใดข้างหนึ่งของผู้นุ่ง (ไม่ได้นุ่งแบบจีบหน้านางของนางรำละคร หรือพันเฉวียงตัวอย่างส่าหรีของอินเดีย)

อ่านสมุดเยี่ยมวันนี้มีผู้ลงนามที่ใช้ชื่อ นางน้อย อยากทราบความหมายของคำว่า สุดสะแนน ก็เลยเอามาบอกกันครับ
สุดสะแนน ชื่อทำนองเป่าแคนชนิดหนึ่ง เรียก ลายสุดสะแนน ทำนองเป่าแคนโบราณมีหลายชนิด (ทำนอง) แต่ละชนิดเรียก ลาย เช่น ลายสุดสะแนน ลายโป้ซ้าย ลายส้อยใหญ่ ลายส้อยน้อย ลายยาว ดังนั้นเมื่อนำเอาคำนี้ไปใช้ จึงมีความหมายว่า มีความสนุกสนานอย่างยิ่ง (ม่วนหลาย)

แต่ถ้าเอาความหมายเฉพาะของคำว่า สะแนน จะแปลว่า เตียง เตียงสำหรับผัวเมียนอนเรียกว่า สะแนน หรือแคร่สำหรับนอนย่างไฟของแม่ลูกอ่อนอยู่กรรมก็เรียกว่า สะแนน เช่นเดียวกันครับ
ม้ม เป็นคำของคนไทยเชื้อสายลาว และพี่น้องลาวหลุ่มใน สปป.ลาว และไทพวนในทั้งสองประเทศ (ไทยและสปป.ลาว) คำว่า "ม้ม" หมายถึง หลุด พ้น, ผ่านพ้น, รอดพ้น เช่น ทุกคน เกิดมาก็ต้องม้มต่งซิ่น (เกิดมาก็ต้องพ้นชายผ้าถุงของมารดามาทุกคน ยกเว้น ผู้ที่คลอดโดยหมอผ่าตัดออกมา) สมัยก่อนแม่มาน (ผู้หญิงที่ตั้งครรภ์) จะคลอดในท่านั่งคุกเข่า แล้วใช้มือทั้งสองข้างโหนเหนี่ยวผ้าขาวม้าของสามี ที่ผูกไว้อย่างแน่นหนากับขางเฮือน (ขื่อบ้าน) เผื่อ เวลามีลมเบ่งจะได้ใช้มือเหนี่ยวยึดผ้าเอาไว้

ม้มมื้อนี่แล้วไข้กะคือสิส่วง (พ้นวันนี้ไปแล้วไข้ก็คงจะสร่าง) หรืออย่างประโยคที่ว่า หั่นหว่าอยู่ หว่ามันสิบ่ม้มมือผ่อ (ว่าแล้วไง ว่ามันจะไม่พ้นมือพ่อที่ต้องทำ) หรือ หนีบ่ม้ม (หนีไม่พ้น)
ผ่านมาหลายปีแล้วครับ (จากปี 2000 นี่ก็เข้าปี 2020 แล้ว) แม้จะได้รับการนั่งยันนอนยันจากรัฐบาลว่า เศรษฐกิจฟื้นแล้ว ผมก็ยังอยากขอให้ทุกท่าน ม้มปีนี้ไปแบบหม่อนๆ นะครับ (จงผ่านพ้นภัย เศรษฐกิจไปอย่างราบรื่นตลอดปีครับ อีกปีเถอะน่า)
มีคำถามจากแฟนเพลงลูกทุ่งท่านหนึ่ง สอบถามถึงคำในเพลงของคุณฝน ธนสุนทร มาครับ ก็เลยนำมาแนะนำในที่นี้ครับ
- จ่างป่าง (ว.) สว่าง, โล่ง ท้องฟ้าที่ปราศจากเมฆหมอก มองไปทางไหนก็แจ้งสว่าง เรียก แจ้งจ่างป่าง bright, clear (of clouds)
- แจ่งแป่ง เป็นสร้อยคำ ใช้คู่กับจ่างป่าง เช่น แจ่งแป่งจ่างป่าง
- จิ่งปิ่ง (ว.) รูขนาดเล็กเรียก ฮูจิ่งปิ่ง ถ้ารูขนาดใหญ่เรียก ฮูจึ่งปึ่ง small (hole)
- โจ่งโป่ง (ว.) ลักษณะของรูที่ใหญ่ มองเห็นทะลุตลอด เรียก ฮูโจ่งโป่ง gaping and penetrating (of hole)
คะลำ ผิด บาป กรรม สิ่งใดที่ทำลงไปแล้วผิดจารีตประเพณี ผิดกฎหมาย ผิดระเบียบ ผิดต่อ ศีลธรรม ในทางพระศาสนา จะมีโทษมาก โทษน้อย หรือไม่มีโทษ แต่สังคมรังเกียจสิ่งนั้น เรียก คะลำ เช่น ของมันผิดอย่าได้กระทำ ของคะลำอย่าได้ไปต้อง ของพี่น้องอย่าได้ไปซูน เรื่องราวของคะลำยังมีอีกมาก [ ลองคลิกไปอ่านดูเพิ่มเติมกันครับ ]

มีคำถาม มาจากเยาวชนรุ่นหลัง (ลูกอีสานบ้านเฮานี่หละ) ว่า ได้เบิ่งรายการ "เกมทศกัณฑ์ ยกสยาม ทางช่อง 9 โมเดิร์นไนน์ทีวี" ว่ามีการถามถึงความหมายคำศัพท์ภาษาอีสานว่า "ส้วม" หมายถึงอะไร ในคำตอบวันนั้นเฉลยว่า หมายถึง ห้องนอน คนรุ่นผู้ใหญ่อย่างผมนี่ คงไม่สงสัยอะไร แต่รุ่นหลังข้องใจมาก ถึงกับก่นด่ารายการ และตัวพิธีกร คุณปัญญา นิรันดร์กุล ว่าไปเอาคำเฉลยมาจากไหน ไม่เคยได้ยินมาก่อน แบบนี้ดูถูกคนอีสานชัดๆ

เขาดูถูกเราจริงๆ คือ ส้วม หมายถึง ห้องนอน ถูกต้องแล้วคร๊าบ... แต่ห้องนอนที่ว่านี่เฉพาะเจาะจง ต้องเป็นห้องนอนของลูกสาวและลูกเขยนะครับ คงจะเคยได้ยินภาษิตที่ว่า มีลูกสาวเหมือนมีส้วมอยู่หน้าบ้าน อย่าเข้าใจผิดว่า "สิมีไผแวะมาขี้ใส่ส้วมหน้าบ้าน แล้วบ่ล้างเด้อ... อาว" [ ไปอ่านเพิ่มเติม : เฮือนอีสาน ]

ความหมายของภาษิตนี่หมายถึง ต้องคอยระมัดระวัง ไม่ให้ไอ้หนุ่มหน้าไหนมาแอบ 'เจาะไข่แดง' ลูกสาว ก่อนเวลาอันสมควร เพราะถ้าเฝ้าไม่ดีอาจมีเสียงนินทาว่าร้ายในภายหลังได้ว่าลูกบ่มีพ่อ มาที่คำว่า "ส้วม" จากหนังสือ สารานุกรมภาษาอีสาน-ไทย-อังกฤษ โดย ดร.ปรีชา พิณทอง ให้ความหมายของส้วมไว้ ดังนี้

ส้วม น.๑: ห้องนอน เรียก ส้วม ห้องนอนที่กั้นไว้เพื่อให้ลูกสาวลูกเขยนอน เรียก ส้วม อย่างว่า กูจักนอนในส้วมปักตูเฮือนอัดหี่ (กาไก่). bedroom.