ยาฮากไม้ ก็คือ ยา หรือ สมุนไพร อันได้มาจากพืชพันธุ์ชนิดต่างๆ รวมทั้งส่วนสำคัญที่ได้จากสัตว์ที่มีฤทธิ์เป็นยามาผสมเข้าด้วยกันนั่นเอง คนที่มีความร้ในการนำเอายาสมุนไพรเหล่านี้มาใช้ปัว (รักษา) คน เรียกว่า หมอยาพื้นบ้าน การรักษาด้วยสมุนไพรของชาวอิสานมีวิธีสกัดตัวยาออกมาจากสมุนไพรแบบง่ายๆ คือ การฝนยา เป็นการนำสมุนไพรมาฝนหรือถูกับแผ่นหิน แผ่นเท่าฝ่ามือ เมื่อฝนแล้วก็เอาแผ่นหินนั้นจุ่มน้ำ ตัวยาที่ฝนออกจากละลายในน้ำเป็นน้ำยาที่สกัดออกมา สมุนไพรที่นำมาฝนประกอบด้วยรากไม้ แร่ธาตุหลายชนิด บางทีชาวบ้านเรียกว่า “ยาซุม” ยังมี การต้มยา คือการนำเอาสมุนไพรต่างๆ ไปต้มในน้ำ เพื่อสกัดเอาฤทธิ์ยาออกมาก็ได้เช่นกัน นอกจากนั้นยังมี การพอกยา ด้วยการเอาไปตำผสมน้ำเล็กน้อยนำมาพอกบาดแผล และ การรม ด้วยไอร้อนหรือควันให้สูดดมอีกด้วย

เมื่อพูดถึง หมอยาพื้นบ้าน ในสมัยโบราณก็มีการแบ่งออกไปตามความชำนาญในการรักษาอาการเจ็บป่วย เหมือนกับแพทย์แผนปัจจุบันที่แบ่งตามการดูแลรักษาคนป่วยเป็น อายุรกรรม ศัลยกรรม กุมารแพทย์ ฯลฯ ในส่วนของหมอยาแบบโบราณก็เช่นกัน แบ่งออกได้เป็น 8 ประเภทคือ

• หมอยาฮากไม้ (หมอยารากไม้ หรือสมุนไพร) เป็นหมอที่ใช้วิธีการรักษาโรคด้วยสมุนไพร แร่ธาตุ และส่วนต่างๆ ของสัตว์ การกินยาสมุนไพรของชาวอิสานมีวิธีสกัดตัวยาออกมาจากสมุนไพรแบบง่ายๆ คือการฝนยา เป็นการนำสมุนไพรมาฝนหรือถูกับแผ่นหิน แผ่นเท่าฝ่ามือ เมื่อฝนแล้วก็เอาแผ่นหินนั้นจุ่มน้ำ ตัวยาที่ฝนออกจากละลายในน้ำเป็นน้ำยาที่สกัดออกมา สมุนไพรที่นำมาฝนประกอบด้วยรากไม้ แร่ธาตุหลายชนิด บางทีชาวบ้านเรียกว่า “ยาซุม”
• หมอเป่า เป็นหมอที่ใช้วิธีการเป่ารักษาโรค โดยส่วนประกอบที่ใช้และพบบ่อยได้แก่ ปูนกินหมาก หมอเป่าบางรายใช้เคี้ยวกระเทียมหรือหมาก หรือใบไม้บางชนิด แล้วเป่าลงไปที่ร่างกายของผู้ป่วย ส่วนมากใช้กับอาการปวดศรีษะ โรคผิวหนัง งูสวัด ถูกหมากัด
• หมอเอ็น หรือ หมอนวด เป็นหมอที่ใช้การรักษาโรคโดยวิธีนวด โดยใช้หัวแม่มือและนิ้วชี้สำหรับจับเส้นเอ็นที่เคล็ด ขัด ยอก เรียกอีกชื่อว่าหมอจับเส้น
• หมอพระ เป็นพระสงฆ์ทำหน้าที่เป็นหมอรักษาโรคแก่ชาวบ้าน โดยการประพรมน้ำมนต์ การอาบน้ำมนต์ การผูกแขนและให้ระลึกถึง พระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ เป็นต้น หลายท่านเมื่อลาสิกขาออกมาก็เป็นผู้ประพฤติปฏิบัติดีเป็นที่เคารพแก่ชาวบ้าน ที่ให้ความเลื่อมใสศรัทธาและให้ทำการรักษาโรคให้ เรียกว่า หมอธรรม (พ่อธรรม, พ่อฮักษา) คือ ผู้ที่เรียนคาถาอาคมทางพุทธเวทย์และไสยเวทย์ ปฏิบัติตัวอยู่ในคุณธรรมจริยธรรม มีศีลมีธรรม ส่วนใหญ่จะเป็นผู้ชายสูงอายุ หรือเป็นพระภิกษุ สามารถถือข้อคะลำ (ข้อห้าม) ได้อย่างเคร่งครัด เช่น ไม่ผิดลูกเมียคนอื่น ไม่กินรกของโคกระบือ ไม่กินงู ไม่รับประทานอาหารที่เหลือจากผู้อื่น  และเป็นคนที่ชาวบ้านให้ความเคารพนับถือ สามารถขจัดปัดเป่าผีร้ายได้ทุกประเภท เช่น ผีปอบ ผีแม่หม้าย ผีกระสือ ฯลฯ เมื่อหายเป็นปกติแล้ว ก็จะมาปงคาย (การถวายเครื่องบูชาค่าครู) ถือเป็นการตอบแทนค่ารักษาแก่หมอธรรม ซึ่งผู้ที่เป็นหมอธรรมจะไม่เรียกค่ารักษาที่เกินกว่ากำหนด เพราะจะถือว่าเป็นการผิดครู อีกประการหนึ่งผู้ที่เป็นหมอธรรมต้องมีจรรยาบรรณของหมอ ต้องรักษาโดยไม่ได้หวังสิ่งตอบแทนใดๆ จากผู้ป่วยอีกด้วย
• หมอยาหม้อ หรือหมสมุนไพร เป็นหมอที่มีความชำนาญในการรักษาโรคโดยใช้ยาสมุนไพร หรือยาโบราณหลายอย่างผสมกัน ต้มในหม้อดินแล้วดื่มน้ำยารักษาโรคนั้น
• หมอกระดูก บางแห่งเรียก หมอน้ำมัน เป็นผู้มีความชำนาญในการรักษาอาการกระดูกหัก โดยใช้น้ำมันงาในการรักษาร่วมด้วย
• หมอตำแย เป็นผู้มีความชำนาญในการทำคลอดด้วยวิธีโบราณ หมอตำแยอีสานใช้ไม้ไผ่เหลาบางๆ หรือหอยกีบกี้ (หอยน้ำจืดขนาดเล็ก) มาตัดสายสะดือ หมอตำแยทุกคนไม่เรียกค่าบริการ เพราะเชื่อว่าจำทำให้เป็นผีปอบได้
• หมอฉีดยา หรือ หมอเถื่อน เป็นผู้มีความรู้ ชำนาญในการรักษาโรคด้วยวิธีการฉีดยาเข้าเส้นหรือกล้ามเนื้อผู้ป่วย หลายคนเคยเป็นทหารในหน่วยเสนารักษ์ แต่ไม่มีใบประกอบโรคศิลป์ มักเรียกหมอฉีดยาว่า หมอเถื่อน เพราะรักษาอย่างผิดกฎหมาย แต่ก็เป็นที่นิยมของคนส่วนหนึ่ง

ตำรายาฮากไม้ ที่นำมาเสนอต่อไปนี้ ผู้เขียนได้มาจาก หนังสืออนุสรณ์งานพระราชทานเพลิงศพ พระครูอุบลเดชคณาจารย์ (ต่วน นิทฺเทสโก) วัดศรีทอง เมืองอุบลราชธานี หรือ วัดศรีอุบลรัตนาราม ในปัจจุบัน

ตำรายาสมุนไพรพื้นบ้านอีสาน หรือ ตำรายาฮากไม้ เป็นหนังสือใบลานมีหลายคัมภีร์ด้วยกัน เอิ้นว่า "คัมภีร์อภัยสันดา, คัมภีร์มหาโชตะรส" และ "คัมภีร์ปฐมจินดา" เป็นต้น เป็นของเก่าแก่ซึ่งมีมาแต่โบราณกาล ยาปัวพยาธิทุกชนิดบ่ว่าจะเป็นยาแผนโบราณหรือยาแผนปัจจุบันก็ตาม โดยส่วนหลายแล้วเค้าเดิมแม่นเอามาจากฮากไม้หรือส่วนใดส่วนหนึ่งของต้นไม้ การออกไปเก็บยาในป่าของคนโบราณนั่นย่อมต้องมีพิธีรีตรองต่างๆ กัน บางคนก็ใช้กล บางคนก็ใช้เวทย์มนต์และคาถา ตลอดจนต้องหาฤกษ์ หายาม เวลาไปเอายา จึงจะสัมฤทธิผล ดังตำรากล่าวไว้ว่า

เมื่อไปถึงป่าตามฤกษ์ยามแล้ว ยังจะต้องมีกรรมวิธีในการเอายาอีก เพราะคนโบราณถือว่า สรรพสิ่งใดๆ ในโลกล้วนมีเจ้าของ ต้นไม้ก็มีเทพารักษ์ การจะเก็บยาจึงต้องมีการขอด้วยหลากหลายกรรมวิธีเช่นกัน ดังจะยกตัวอย่างพอสังเขปดังนี้

มนต์ปลุกยาแบบที่ 1

โอม กมฺมะเกมะมะ ว่า 3 เทื่อแล้วให้ทืบต้น 3 เทื่อ จึงว่า มนต์ยามพระยาธรผู้รักษาต้นยา ว่า "โอม ทิพย์พระยาธร ขี่ม้าจรมาจอกพอกๆ ฆ้อนกูจักตอกหัวพระยาธร ขี่ม้าจรลอดเมฆ" ว่า 3 เทื่อ แล้วจึงกล่าวมนต์ปลุกยา ว่า "โอม ขะลุกๆ กูจักปลุกฮากยาก็ตื่น พญายาไปอยู่แห่งอื่นก็ให้เสด็จเข้ามาสู่ต้นไม้อยู่ลีลา เสด็จเข้ามาอยู่ต้นยาอยู่ลีล้าย เชื้อลูกท้าวฝูงหมู่พญายา โอม สวาหับ" ว่า 3 เทื่อ แล้วจึงเอามือสั่นต้นยา 3 เทื่อ แล้ว ขุด หรือ ฟันเอาเทอญ

มนต์ปลุกยาแบบที่ 2

"โอม ทิพมนต์ มนต์เจ้าพญายา พระฤาษีสั่งมาให้กูเอาต้นนี้ไปใส่...... (คนไข้ผู้ชื่อว่า...) ให้ซ่วง ให้เซา โอม สวาหายะ" ว่า 3 เทื่อ แล้วจึงขุด หรือฟันเอาเทอญ

คาถาปลุกต้นยา (อีกแบบหนึ่ง)

"คับปัง คับระงับ คูบาสิทธิยะ ให้กูทงๆ ชินะ สวาหะ" ว่า 3 เทื่อ แล้วจึงขุด หรือฟันเอาเทอญ

พิษณุยา

เป็นการเรียนรู้เพื่อเป็นหมอยา จะต้องมีการแต่งขันธ์ 5 เพื่อการบูชา ประกอบด้วย พานหรือขัน 5 บรรจุ เทียนเล่มบาท 4 เล่ม เทียนน้อย 4 คู่ เทียนกิ่ง 4 คู่ ซวยกลม 4 ซวย ซวยเป 4 ซวย (ซวย=การม้วนใบตองลักษณะเป็นกรวย) ดอกไม้ขาว ซิ่นผืน แพรวา เหล้าก้อง ไข่หน่วย และเงิน 24 บาท

แต่งเครื่องครบแล้วให้ใต้เทียนติดขันธ์ 5 ยกขึ้นใส่หัว แล้วจึงว่า พิษณุยา ดังนี้

มนต์ปลุกเศกยา

"โอม ขะลุกๆ พ่อครูกูปลุกๆ ลุกแล้วอย่านั่ง พ่อครูกูสั่นๆ ลุกแล้วอย่านอน โอมสวหายะ" ให้ฝนยาแล้วจึงว่ามนต์ปลุกเศกยานี้ 3 เทื่อ จึงให้กินเทอญ

คาถาปลุกยา (แบบที่ 1)

คาถาปลุกเศกยา (แบบที่ 2)

ยาเกี่ยวกับผู้หญิง

ดูเหมือนว่า ผู้หญิง จะมีโรคภัยไข้เจ็บมารบกวนมากหลาย ด้วยความเป็นแม่ที่อาจมีผลกระทบต่อลูกน้อย ตำรายาที่เกี่ยวกับผู้หญิงจึงมีจำนวนมาก มีหลายขนานดังนี้

ยาล้อมลูกในท้อง

• ขนานที่หนึ่ง ให้เอาฮากตองคั่ง 1 ฮากหม้อน้อย 1 ฮากยานาง 1 หญ้ากระทืบยอบ 1 ถ้าเป็นไข้ด้วยให้เอาหญ้ากระทืบยอบ 1 เหมือดคน 1 ผีหมอบ 1 ฝนกิน ถ้าได้ฮากตอกคั่ง แล้วเอาหญ้ากระทืบยอบออกเสีย
• ขนานที่สอง ให้เอาฮากยานาง 1 ฮากผักตำนิน 1 ฮากผักหวานบ้าน 1 ฮากต้นขัดมอน 1 ฮากก้างปลา ฝนกินดีแล

ยาแก้เลือดหรือกะบูนเจ็บจุกเสียดท้อง

ให้เอาเปลือกต้นยานางแดง 1 เปลือกยางดำ 1 หัวยีบา 1 ฮากไม้ส้มเสี่ยว 1 ฮากจวงหอม 1 ฮากตูมกาขาว 1 ฮากตูมกาดำ 1 ฮากตูมกาแดง 1 ฮากเอี่ยนด่อน 1 ฝนกินดีแล

ยาแก้ผู้หญิงเลือดขึ้นกินของผิดอยู่กรรมบ่ได้

ให้เอาผากตูมบ้าน 1 ผากตูมกา 1 ผากตูมตัง 1 ผากสัง 1 ผากพิมาน 1 ผากกุง 1 ผากสะแบง 1 ผากจำปา 1 ผากเขียบ 1 ผากบก 1 ผากแดง 1 ผากหนามคอม 1 ผากเหลื่อม 1 ผากซาดเคลือ 1 ผากลุมพุก 1 ผากกะโดน 1 ผากงิ้วผา 1 ผากจานต้น 1 ผากจานเคลือ 1 ฮากพังคีน้อย 1 พายเสลียง 1 พายสะเบา 1 ฮากเจียงปืน 1 ฮากดูกใส 1 ฝนกินดีแล

ยาแก้เลือดผู้หญิงผู้ชายบ่ดีเลือดออกแข้ว

ให้เอาพริกไทย 7 เมล็ด ดีปลี 7 เมล็ด ขิง 7 ฝาน กะเทียม 7 กลีบ หญ้าแห้วหมู 7 หัว ในหมากฝ้าย 7 ใน หญ้าห่อมแก่ว 1 บาท หญ้าปากควาย 1 บาท เปลือกท่อน 1 บาท ใบหว้านชน 1 บาท ซอยตากแดดให้แห้งแล้วตำให้ละเอียด ดองน้ำเหล้า 7 แก้ว ไว้ 7 คืน แล้วกินมื้อหนึ่ง 3 เวลา คือ เช้า เที่ยง มื้อแลง เทื่อละจอกน้ำชา ซู่วันดีแล

ยาแกเลือด้ผู้หญิงกินของผิด

ให้เอาฮากพีพ่วน 1 ฮากแขม 1 ฮากคอนหมา 1 บาชาดต้น 1 ตาไม้ไผ่ช้างไพ 1 ตาไม้ไผ่เหลือง 1 จันทร์หอม 1 ฝนกินดีแล

ยาแก้กรรมเย็น

ให้เอาฮากพังคีน้อย 1 ฮากช่องฟ้า 1 ฮากเอ็นอ้าข้าว 1 ฮากก้นครก 1 ฝนกินดีแล

อีกขนานหนึ่งให้เอาฮากพังคี 1 ฮากสมัด 1 ฮากดีนตังเปี้ย 1 ฮากเอ็นอ้า 1 ฮากคางฮุ่ง 1 ฝนกินบ่ต้องอยู่ไฟก็ได้ และเอาฮากเฮื้อนกวางเป็นยาต้มกินดีแล

ยาเลือดผู้หญิงอยู่กรรมน้ำนมบ่มี

ให้เอาฮากพังคีน้อย 1 ฮากช่องฟ้า 1 ฮากเอ็นอ้าข้าว 1 ฮากก้นครก 1 ฮากเข็มแดง 1 ฮากหมอน้อย 1 ฮากยานาง 1 ฝนกินดีแล

ยาอาบ

ให้เอาแก่นแคฝอยแช่น้ำอาบ ดีแล

ยาผู้หญิงออกกรรมแล้วน้ำนมบ่มี

ให้เอาเครือกะแมด 1 แก่นต้นหมากหล่ำใหญ่ 1 ฮากหมากเขือบ้าใส่ 2 ข้อกลาง 1 ต้มกินดี กินแล้วผิว่ามันคอแห้ง บ่เป็นหยัง

ยากะบูนเลือด เลือดค้างอยู่ในท้อง

ให้เอาหมากทัน 1 บาท ซาดขาว 1 บาท ฮากเกล็ดหลิ่นน้อย 1 บาท ฮากเกล็ดหลิ่นใหญ่ 1 บาท ฮากเอ็นอ้า 1 บาท แก่นตานกกด 1 บาท ฮากตานา 1 บาท ฮากหนามแท่ง 1 บาท ฮากหมากแข้งขม 1 บาท ฮากตับเต่า 1 บาท ต้มกินดีแล

ยาล้างลุเลือดเวลากรรมลูก

ให้เอาพริกไทย 1 บาท ดีปรี 1 บาท หว้านไฟ 1 บาท ขิง 1 บาท กระเทียม 1 บาท น้ำอ้อย 1 บาท ตำเข้ากันให้ละเอียดดีแล้วจึงเอาหมากนาวกำลังมีน้ำฝานเปลือกเอาเมล็ดในออก แล้วผสมยานี้กินระบายถ่ายเลือดออกแล หรือจะกินยานี้กับข้าวเวลาอยู่กรรมก็ได้ ดีแล

ยากะบูนเลือดกะบูนลม

• ขนานที่ 1 ให้เอาแก่นตับเต่า 1 แก่นสะค้าม 1 แก่นไม้อะเลา 1 แก่นคูณ 1 แก่นขาม 1 ต้มกินดีแล
• ขนานที่ 2 ให้เอาฮากขี้มอด 1 ฮากเฮื้อนกวาง 1 ฮากน้ำเต้าน้อย 1 ฮากส้มลม 1 ฮากผีเสื้อ 1 ฮากฮูฮา 1 ใบไผ่ช้างไพ 1 ฮากหมากแข้ง 1 ต้มกินดีแล
• ขนานที่ 3 ให้เอาฮากส้มลม 1 ฮากเข้าดิน 1 ฮากหมาก 1 ฮากหญ้าแพรก-แฝก 1 ให้เอาขนานที่ 2-3 จำนวนท่อกันมาต้มกินดีแล

ยาผู้หญิงกรรมลูกแล้วออกตุ่มคันตามโยนี

ให้เอาแก่นบก 1 สะโนโคก 1 แก่นกะเดา 1 หัวหวายเตี้ย 1 หัวผักหนาม 1 ฮากเขียงใหญ่ 1 ยาหัว 5 บาท ต้มกินดีแล

ยาหมาดขาวผู้หญิง

ให้เอามหาหิง 1 บาท ขิง 1 บาท กะเทียม 1 บาท พริกไทย 1 บาท พริกขี้หนู 1 บาท ฮากพังคีน้อย 1 บาท หมากกล้วยทะนี 1 หน่วย หมากกล้วยตีบน้อย 1 หน่วย หมากกล้วยตีบใหญ่ 1 หน่วย ตำผสมกันปั้นเป็นลูกกลอน ตากแดดไว้ 7 แดด 7 หมอก ถ้าเป็นกะบูนเลือดกะบูนลม ให้เอายานี้ผสมน้ำ ซ้ำเหล้า กินดีแล

อีกขนานหนึ่ง เอาฮากแก 1 ฮากขี้เหล็กสาน 1 ฮากหมากเกลือ 1 ต้มกินดีแล

ยาผู้หญิงกรรมลูกแล้วบ่ออก

ให้เอาพริกไทย 1 บาท ดีปรี 1 บาท กะเทียม 1 บาท ผ้าเสื้อดำเผาไฟ 1 บาท ตำบดละลายใส่น้ำร้อนพอสมควร ถ้าเลือดออกหลาย ให้เอาน้ำปูนใสตัดหน่อยหนึ่งดีแล

ยาผู้หญิงเลือดออกบ่เซา

ให้เอาฮากครุฑขาวทั้ง 5 ต้นลำดวน 1 พริกไทย 7 ดีปรี 7 เมล็ด ตำบดปั้นเป็นลูกกลอนกินกับน้ำเหล้า ดีแล

ยาแก้เลือดขึ้นผู้หญิงอยู่กรรมกินผิด

ให้เอาฮากผักอีฮุม 1 ฮากกูดส้อย 1 ฝนกินดีแล เถิงแม่นว่าตายแล้ว ก็ให้กินก็ฟื้นคืนชีพขึ้นมาแล

ยาลูกบ่ออก

ให้เอาคาบงู 3 โต มาแช่ใส่น้ำผักกาดกินแด่ ทาท้องน้อยแด่ ลูกออกแล

อีกขนานหนึ่ง ให้เอายอดผีเสื้อ 7 ยอด ตำใส่น้ำธรรมดา กินแด่ ทาแด่ ดีแล

อีกขนานหนึ่ง เอาหมากน้ำเต้าขมทั้งหน่วย 1 คาบงู 1 ใบผักกาด 1 ตำใส่น้ำทาท้องลูกออกแล

อีกขนานหนึ่ง เอาฮากหย้าคัดมอน ต้มใส่น้ำเผิ้ง กินดีแล

อีกขนานหนึ่ง เอาฮากหญ้าโคยงู 1 ในผักกาด 1 ตำทาตีนซ้าย มือซ้าย ดีแล

ผิว่า ลูกคาท้อง ให้เอาคาบงู 1 ในผักกาด 1 ใบผักกาด 1 ใบส้มป่อย 1 ตำใส่น้ำทาลูบท้องออกแล

หรือ เอาต้นเดื่อป่อง 1 เกษรดอกคำ 1 ต้ม 3 บวย เอาบวย 1 กินดีแล

ยาออกลูกง่าย

ให้เอาฮากหนามพรม 1 ฮากหญ้าโคยงู 1 ในผักกาด 1 เอาสิ่งละท่อกันตำให้แหลกละเอียดทาท้องแล

หรือ เอาต้นหุ่งแดง 1 ฮากปีปปีแดง 1 ฝนทาใจตีนใจมือ ดีแล

ยาแห่บ่ออก

ให้เอาฮากกระโดนเบี้ย 1 ฮากนมราชสีห์ 1 แก่นบบก 1 ฮากเฮื้อนกวาง 1 แก่นชายเด็น 1 ฮากพังคี 1 ฮากนางแช่ง 1 ฮากเป้า 1 เคลือตาปา 1 ฮากเพ็ก 1 ฝนกินดีแล

ยาผู้หญิงบ่มีเลือด

ให้เอาผากขาม 1 ผากเล็บแมว 1 ผากก่ามโคก 1 ยาหัว 1 อ้อยคำ 1 ต้มกินดีแล

ยาผู้หญิงอยู่กรรมบ่ได้

ให้เอาแก่นแหน 1 แก่นแคดง 1 แก่นขี้หนู 1 แก่นเฟือง 1 แก่นเฮื้อนกวาง 1 รากแขม 1 แก่นส้มกบ 1 แก่นเหม้าน้อย 1 ฮากเลา 1 เอาท่อกัน แช่ใส่ไหไว้แล้วให้เอาฮากยานางปนกิน 3 คืนเสียก่อน จึงกินยาที่แช่ไว้นั้น กินแล้วให้ห่มผ้า ดีแล

ยาโรคผู้หญิง (กามโรค)

ให้เอาสะค้าน 1 ผักอีเลิศ 1 เปลือกอีฮุม 1 ต้นอีทือ 1 หว้านไฟ 1 ขิง 1 ใบผีเสื้อ 1 หนักอย่างละ 10 บาท ปีปปีแดง หนัก 10 สลึง มาซอยตำให้แหลกละเอียดละลายน้ำร้อนกิน ดีแล

ยาผู้หญิงท้องใหญ่มารหิน

ให้เอายานี้กินกัดออก คือ ฮากปีบปีแดง 10 บาท ฮากปีบปีขาว 10 บาท ผักแพวแดง 10 บาท ขี้เจีย 10 บาท มาด 5 บาท มาตำบดเป็นฝุ่นแล้วเอาไข่ไก่ดำเอาเฉพาะไข่แดงผสมปั้นเป็นลูกกลอน กินดีแล

ยาตั้งท้องมารหิน

ให้เอาเอ็นอ่อน 1 ข่า ใบกุ่ม ใบก่าม 1 สะค้าน 1 ใบหว้านชน 1 ใบหว้านไฟ 1 หน่วยผักอีฮุม 1 เครือปูมเป้า 1 ต้นอีทือ 1 ต้นฮุ่นไฮ 1 หว้านตูบหมูบ 1 ข้าวมิ้นขึ้น 1 ใบหมากนาว 1 เอาพอสมควรตำผ้าห่อนึ่ง ตั้งท้องหายแล

อีกขนานหนึ่ง ถ้ามันเป็นหวิ่ง วิน เวียน ให้เอา เปลือกลิ้นไม้ 1 ภังคีน้อย 1 หัวหวายนั่ง 1 เขียง 1 เกล้านางนี 1 เครือง้านหมู 1 จันทร์แดง 1 แก่นฝาง 1 ฝนกินดีแล

อีกขนานหนึ่ง เอาฮากช้องแมว 1 ยาหัว 1 อ้อยคำ 1 เอาอย่างละท่อกัน ต้มกินหม้อหนึ่งเสียก่อน แล้วจึงเอาฮากช้องแมว 1 ฮากตีนนก 1 ฮากหนามพรม 1 ต้มกินอีก ดีแล

ยาตัดฮาก

ให้เอาฮากตัดเค้า 1 ฮากเล็บแมวตัวผู้ 1 ต้มกินหายแล

ยาล้าง

ให้เอาฮากก้นถ้วย 1 ฮากเจียงปืน 1 ฮากกำยาน 1 ฮากขี้หนู 1 ต้มกินดีแล